De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) feliciteert premier Schoof bij de start van het nieuwe kabinet en wenst hem veel wijsheid en succes bij het opstellen van het regeringsprogramma (2 juli 2024). De ROB benadrukt dat het fundament voor het handelen van de overheid ligt bij in het democratische bestuur en de sterke rechtsstaat. Dit fundament vraagt aandacht en inzet. De afspraak in het Hoofdlijnenakkoord om een agenda op te stellen voor vernieuwing van de democratie, de rechtsstaat, het bestuur en de controle daarop, is daarvoor een goede start.

Het fundament voor het handelen van de overheid is het democratische bestuur en de sterke rechtsstaat

Geachte heer Schoof,

Van harte gefeliciteerd met uw benoeming tot minister-president van het nieuwe kabinet. De urgentie op de maatschappelijke opgaven is onverminderd groot. Het uitwerken van het Hoofdlijnenakkoord naar een  regeringsprogramma is daarin een belangrijke eerste stap van uw regering. De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) biedt u daarvoor vanuit de eigen adviezen, enkele concrete handreikingen.

ROB-advisering behulpzaam voor de Agenda vernieuwing democratie, rechtsstaat en controle 

Het fundament voor het handelen van de overheid is het democratische bestuur en de sterke rechtsstaat. Dit fundament vraagt aandacht en inzet. De afspraak in het Hoofdlijnenakkoord om een agenda op te stellen voor vernieuwing van  de democratie, de rechtsstaat, het bestuur en de controle daarop, is daarvoor een goede start. Hierbij kunnen de ROB-adviezen van de afgelopen tijd u van dienst zijn. Deze adviezen hebben namelijk allemaal betrekking op de thema’s van deze agenda.

Regeringsbeleid met een visie voor een betrouwbare, bekwame en deskundige overheid 

Het is zorgelijk dat het draagvlak voor het handelen van de overheid niet meer vanzelfsprekend is; de overheid moet het gezag van burgers herwinnen. Zonder gezag heeft de overheid geen slagkracht. En dat is wel vereist, zeker gezien de maatschappelijke vraagstukken waarmee de overheid nu te maken heeft. Gezag herwinnen vraagt wat van het openbaar bestuur en in het bijzonder van de regering. Het is nodig dat het kabinet hierin het voortouw neemt. Met een
overkoepelende visie in het regeringsprogramma moet het kabinet richting geven aan de keuzes en aanpak die zal volgen. Dat creëert eenheid in het regeringsbeleid en duidelijkheid naar de samenleving. Daarbij mogen afspraken voor de Rijksdienst niet ontbreken. Ook deze ambtelijke organisatie moet de visie volgen, de opgaven centraal stellen en daarin als één organisatie (gaan) werken. Daarvoor is het wenselijk om in het regeringsprogramma te borgen dat de ondersteuning van het kabinet vanuit één team van topambtenaren (de secretarissen-generaal) gebeurt, met afspraken om de verkokering te doorbreken en de integrale kennisontwikkeling te bevorderen. Die afspraken zijn daarmee ook leidend bij bezuinigingen in de overheidsorganisatie.

Als burgers ervaren dat de overheid bekwaam, betrokken en betrouwbaar werkt, zal ook het draagvlak onder burgers toenemen. Zie daarover ons advies ‘Gezag herwinnen!’ (november 2022). In het najaar publiceert de ROB een vervolgadvies dat ingaat op de maatregelen die nodig zijn voor gezagswaardige publieke dienstverlening. De ROB gaat daarover graag met u in gesprek

Voortvarende aanpak voor een sterkere rechtsstaat.

Recent heeft de Staatscommissie rechtsstaat 10 verbetervoorstellen gedaan voor het aanpakken van achterstallig onderhoud, te beginnen met de versterking van de rechtsstatelijke cultuur. Het rapport van de Staatscommissie ligt in lijn met het ROB-advies ‘Een sterkere rechtsstaat’ (april 2020). De ROB concludeerde destijds dat onderhoud van de rechtsstaat onontbeerlijk is; de Staatscommissie stelt  inmiddels dat de rechtsstaat is verwaarloosd. Aandacht en investering zijn dus vereist. De ROB stelde voor dat het kabinet daarvoor een agenda ontwikkelt. Doel daarvan is om de rechtsstatelijke tekorten zo klein mogelijk te houden door zowel de checks and balances als het corrigerend vermogen van de drie staatsmachten te versterken. Een levendige rechtsstatelijke cultuur borgt dat corrigerend vermogen. Dit vraagt om bewustwording van het belang en de kracht van de rechtsstaat  bij  volksvertegenwoordigers centraal en decentraal, wetgever, openbaar bestuur, rechters, ambtenaren, media, burgers en bedrijven. Bij het invulling en uitvoering geven aan deze agenda zouden, naast het kabinet, ook overige overheden en  vertegenwoordigers van de samenleving een rol van betekenis kunnen spelen. Door daarbij gebruik te maken van de bestaande instituties, waaronder de ROB, kan een voortvarende en doeltreffende aanpak volgen.

Concrete voorstellen voor bestuurlijke slagkracht

Goed bestuur vergt het oplossen van de disbalans tussen taken en middelen in de interbestuurlijke en financiële verhoudingen. Gezien de complexiteit en gevolgen voor de lange termijn van een aantal urgente publieke opgaven, kan dit kabinet daar niet mee wachten. Maatregelen zijn essentieel voor een toekomstbestendig samenspel waarin rijk, gemeenten, provincies en waterschappen adequaat en zelfstandig, als democratisch gelegitimeerde overheidsorganen kunnen
functioneren. Die ambitie lezen wij ook in het Hoofdlijnenakkoord. De ROB heeft concrete voorstellen gedaan om tot fundamentele keuzes te komen om die ambitie waar te maken, in samenhang en in de goede volgorde. Zie bijvoorbeeld ‘Rust-Reinheid-Regelmaat’ (maart 2021) en ‘Raamwerk voor toekomstbestendige financiële verhoudingen’ (maart 2024). Deze kunnen als leidraad dienen voor het regeringsprogramma.

Regeren met een responsieve overheid 

Goed bestuur vraagt ook een overheid die responsief en toegankelijk is voor haar burgers. Daarom is het van belang om al in het regeringsprogramma te beginnen met ruimte geven aan inbreng op de plannen en de samenleving. Deze betrokkenheid is onmisbaar bij de omvangrijke en langjarige transities in verband met onder andere  klimaatverandering, geopolitieke en demografische ontwikkelingen. Brede maatschappelijke akkoorden kunnen behulpzaam zijn om die betrokkenheid te organiseren, zie daarover het ROB-advies ‘Akkoord?! Besturen met akkoorden als evenwichtskunst’ (maart 2020).

Ook de adviezen ‘Een sterkere rechtsstaat’ (april 2020) en ‘Gezag herwinnen!’ (november 2022) bevatten voorstellen voor een responsieve overheid. En komend jaar volgt een advies over hoe het openbaar bestuur met transparantie ook haar gezagswaardigheid kan vergroten. Wij wensen u veel wijsheid en succes bij het opstellen van het regeringsprogramma. Genoemde adviezen zijn hierbij een handreiking. Vorig jaar wisselden wij met uw voorganger van gedachten over het gezag van de overheid. Nu maken wij graag een afspraak voor een kennismaking om verder te spreken over hoe de ROB u in uw verantwoordelijkheid kan bijstaan.

Han Polman, voorzitter en Iris Sluiter, secretaris-directeur