Het kijken van natuurdocumentaires, ingesproken door David Attenborough, blijft ook na bijna tien jaar streamingdiensten nog altijd de prachtigste manier waarop een mens de natuur vanuit zijn veilige thuis kan meemaken. Maar de schoonheid wordt met regelmaat afgewisseld met een ogenschijnlijke genadeloosheid.
De mens verschilt het sterkst met andere dieren omdat hij van zijn natuur kan afwijken
Iets weerhoudt me ervan om ‘wreedheid’ te schrijven, want dat suggereert intentioneel aangedaan leed. Toch vinden we het moeilijk om het niét als wreed te ervaren als we zien hoe een moederschildpad haar eieren legt, en hoe haar honderd baby’s erna stuk voor stuk worden opgesnoept door watervogels. Als de kindermoord in Bethlehem, zo’n drama zou het zijn. Voor de buis gruwelen mensen van deze taferelen. Hoe kan een moeder haar kinderen al in de steek laten nog voor die het licht hebben gezien? Een moeder die niet geeft om het welbevinden van haar kind is geen echte moeder, weten wij toch van koning Salomo? Of toont ze haar liefde op een andere manier?
Het is moeilijk voor te stellen, maar we kunnen het proberen. Of ze zich haar eigen jeugd herinnert, is twijfelachtig. Schildpadden zijn mentaal minder krachtig dan wij, maar de vraag is vooral of dit uit zou maken. Schildpaddengedrag is veel meer natuurlijk bepaald dan dat van ons. De mens verschilt het sterkst met andere dieren omdat hij van zijn natuur kan afwijken, ‘kunstmatig van nature’, zoals filosoof en zoöloog Plessner het zegt. Maar de schildpad zal niets doen wat niet in haar natuur zit. Dan blijft de vraag dus: ‘Hoe kan ze dat over haar schildpaddenhartje verkrijgen?’ De moeder-kind band is de sterkste die er bestaat, zeggen wij vaak. Geven wij dan meer om het lot van haar kroost dan zijzelf?
Dierenmoeders zorgen op de manier die bij hun soort past. Ouderzorg is slechts één van de strategieën om kinderen groot te brengen en is waar wij (de meeste zoogdieren, maar ook vogels) vooral bekend mee zijn. Een andere strategie is met hagel schieten: veel nakomelingen krijgen, dan zullen er vast een aantal overleven. De zorg die moeder schildpad geeft, is alleen naar haar eieren. Zal ze haar kinderen überhaupt herkennen in het wild, en iets voor ze doen als ze ze tegen zou komen? In plaats van eieren begraven, zorgen wij mensen heel intensief voor onze kinderen. Met onze flexibele breinen zijn wij vrijer in de precieze manier, maar we geven flink om ons kroost. We krijgen veel minder kinderen per ‘worp’; een stuk of honderd verschil.
Als de menselijke genen ‘willen’ voortbestaan, kunnen mensen hun volstrekt weerloze kinderen niet direct na geboorte in de steek laten. De mensheid zou in één generatie uitsterven. We hebben dus allerlei sterke gevoelens die ons motiveren om zorg te dragen voor zwakke, bolle, schattige, wezentjes zoals baby’s (en kennelijk voldoen katten, waaronder mijn Patje, ook goed aan deze pasvorm). Voelt moeder schildpad liefde bij het ingraven van haar eieren? Of stress, of een schildpaddengevoel dat wij niet kennen, als een kleur buiten ons lichtspectrum? En verdwijnt dit dan bij het dichten van het gat en slaat het om naar een tevredenheid, zoals mensen dat kennen als hun kinderen veilig aangekomen zijn bij een bestemming of geslaagd zijn?
Uiteraard zijn we niet de enige diersoort die empathisch meevoelt met hulpbehoevenden. Het is ruim te zien in andere dieren, zeker zoogdieren. Maar ook landschildpadden kunnen te hulp schieten wanneer er eentje omvalt. Trouwens, is ‘slechts’ zorgen voor eieren minder een daad van zorg? In natuurdocumentaire Life zien we hoe een octopusmoeder maar liefst 53 maanden voor haar eieren zorgt, zonder te eten en tot haar eigen overlijden aan toe. Kijkt u mee, moeder schildpad?
Ondertussen creperen wij, empathische apen, dus op de bank wanneer we kijken naar al die gedode schildpadjes. Onze menselijke morele intuïtie kan het slecht verteren. Ik heb van activisten gehoord die stellen dat we prooidieren moeten beschermen tegen roofdieren. Wij mensen hebben, zo stellen zij, een morele plicht om die morele intuïtie zo eerlijk en breed mogelijk in te zetten, en daarom met onze technologische en wetenschappelijke welvaart het wereldleed te minimaliseren. Nobel wellicht, maar voor iedereen die iets weet van ecologie is het absurd.
Grazers zouden binnen enkele generaties alles opeten omdat hun populatie niet beperkt wordt, waarop een massale hongerdood op een kale vlakte volgt. Precies dit hebben we in Oostvaardersplassen gezien; en precies hierom kijkt David Attenborough met ons toe zonder in te grijpen.
De RDA streeft ernaar om mensen aan het woord te laten met diverse ideeën en visies op de positie van het dier. Dit blog is geschreven door Jong RDA-lid Wim Smit, op persoonlijke titel. Het geeft dus niet per se de mening van de Raad weer. Smit heeft een achtergrond in psychobiologie en ethiek. Deze thema’s komen bij hem samen in de dierethiek. Momenteel werkt hij als filosofiedocent bij het Sint Oelbert Gymnasium in Oosterhout.
